lشناخت سرطان Understanding Cancer
سرطان از سلول‌ها ایجاد می‌شود که واحدهای ساختمانی بافت‌ها هستند، بافت‌ها اندام‌های بدن را می‌سازند.
در شرایط عادی سلول‌ها، با توجه به نیاز بدن، رشد کرده تقسیم می‌شوند تا سلول‌های جدیدی بسازند و هنگامی‌که سلول‌های پیر شده می‌میرند سلول‌های جدید جایگزین آنها می‌شوند.
گاهی، در این روند منظم اختلال ایجاد می‌شود؛ یعنی سلول‌های جدید زمانی که بدن به آنها نیاز ندارد تولید می‌شوند و سلول‌های قدیمی‌هم در زمانی‌که باید، از بین نمی‌روند؛ این سلول‌های اضافی اغلب تشکیل توده‌ای از بافت را می‌دهند که تومور نامیده می‌شود.
این تومورها می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند.
تومورهای خوش‌خیم سرطان نیستند.
- این غدد به‌ندرت خطر جانی دارند.
- به‌طور کلی می‌توان آنها را برداشت و اغلب دوباره رشد نمی‌کنند.
- به‌طور کلی سلول‌های آن به بافت‌های مجاور خود حمله نمی‌کنند.
- سلول‌های این غدد به دیگر بخش‌های بدن منتشر نمی‌شوند.
تومورهای بدخیم (سرطانی)
- جدی‌تر از تومورهای خوش‌خیم هستند و معمولاً خطر جانی هم دارند.
- در بیش‌تر موارد می‌توان آنها را برداشت، اما گاهی دوباره رشد می‌کنند.
- سلول‌های آن می‌توانند به بافت‌ها و اندام‌های مجاور خود حمله کرده به آنها نیز آسیب برسانند.
- سلول‌های غدد بدخیم می‌توانند از یک قسمت به دیگر اندام‌های بدن منتشر شوند. سلول‌های سرطانی از تومور اصلی (اولیه Primary) جدا شده وارد جریان خون یا دستگاه لنفاوی می‌شوند؛ این سلول‌ها می‌توانند به دیگر اندام‌ها حمله کرده تومورهای جدیدی تشکیل دهند و به آن اندام‌ها آسیب برسانند. انتشار سرطان متاستاز (Metastasis) نام دارد.
نامگذاری بیش‌تر سرطان ها براساس نام اندامی است که سرطان در آن به‌وجود می‌آید. برای مثال، سرطان ریه در ریه و سرطان پستان در پستان به‌وجود می‌آید لنفوم سرطانی است که در دستگاه لنفاوی و لوسمی سرطانی است که در گلبول‌های سفید خون به‌وجود می‌آید.
وقتی سرطان به قسمت دیگری از بدن منتشر شود و در آن تومور جدیدی به‌وجود آورد، تومور جدید دارای همان نوع سلول‌های سرطانی و همنام تومور اولیه است. برای مثال، اگر سرطان پروستات به استخوان‌ها منتشر شود، سلول‌های سرطانی استخوان‌ها در حقیقت همان سلول‌های سرطانی پروستات هستند و نام بیماری، سرطان پروستات متاستاتیک است و نه سرطان استخوان، به همین دلیل روش درمانی آن، روش درمان سرطان پروستات است، نه سرطان استخوان. پزشکان گاهی تومور جدید را «بیماری دوردست» یا بیماری متاستاستیک می‌نامند.
عوامل خطر (Risk Factors)
در بیش‌تر موارد پزشکان نمی‌توانند دلایل ابتلا به سرطان را توضیح دهند، اما تحقیقات نشان می‌دهد برخی عوامل خطر مشخص، احتمال ابتلا به ررا افزایش می‌دهند. در زیر برخی عوامل خطر بسیار رایج آمده است:
- کهولت سن
- دخانیات
- اشعه خورشید
- تشعشع یونیزان
- برخی مواد شیمیایی و مصنوعات خاص
- برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها
- برخی هورمون‌ها
- سابقه ابتلا به سرطان در خانواده (توارث)
- مشروبات الکلی
- رژیم غذایی نامناسب، کمبود فعالیت بدنی یا اضافه وزن
از بسیاری عوامل خطر فوق می‌توان اجتناب کرد، اما از برخی دیگر مانند سرطان ارثی نمی‌توان جلوگیری کرد. همه افراد می‌توانند با اجتناب از عوامل خطر حتی‌المقدور از خود بیش‌تر محافظت کنند.
اگر فکر می‌کنید در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار دارید، بهتر است با پزشک خود مشورت کرده از او درباره راه‌های کاهش خطر و همچنین انجام مرتب معاینات عمومی سؤال کنید.
ممکن است چندین عامل مشترکاً باعث تبدیل سلول‌های طبیعی به سلول‌های سرطانی شوند. هنگامی‌که می‌خواهید خطر ابتلا به سرطان را در خود بررسی کنید، چند نکته را در نظر داشته باشید:
- همه چیز سرطان زا نیست.
- سرطان از آسیب‌هایی مثل ضرب دیدگی و کبودی ایجاد نمی‌شود.
- سرطان مسری نیست و هیچکس از دیگری سرطان نخواهد گرفت، ولی انواع خاصی از ویروس‌ها یا باکتری‌ها ممکن است خطر ابتلا به برخی سرطان ها را افزایش دهند.
- لزوماً وجود یک یا چند عامل خطر در فرد به معنی ابتلا به سرطان نیست و ممکن است بیش‌تر آنهایی که دارای عوامل خطر در بدن هستند، هرگز سرطان نگیرند.
- برخی افراد در برابر عوامل خطر از دیگران حساس‌ترند.
آنچه در زیر می‌آید اطلاعات دقیق‌تری درباره رایج‌ترین عوامل ابتلا به سرطان به‌دست می‌دهد؛ شما همچنین می‌توانید مقاله پایگاه علمی، پزشکی و آموزشی مؤسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان (www.ncii.ir) با عنوان «سرطان و محیط زیست» را بخوانید.
کهولت سن Growing Older
کهولت سن مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان است و بیش‌تر سرطان ها در افراد بالای ۶۵ سال اتفاق می‌افتد؛ اما در عین حال افراد در هر سنی، حتی کودکی، نیز ممکن است به سرطان مبتلا شوند.
دخانیات (Tobacco)
بنابر گفته معاونت وزارت بهداشت درمان سالانه ۵۰ هزار مورد مرگ و میر ناشی از استعمال دخانیات در ایران رخ می‌دهد.
استفاده از محصولات تنباکو و یا قرار داشتن پیوسته در معرض دود آن (قرار داشتن در محیط و بودن در معرض دود غیر مستقیم) خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد.
افراد سیگاری بیش از دیگران در خطر ابتلای به سرطان های ریه، حنجره، دهان، مری، مثانه، کلیه، حلق، معده، لوزالمعده و دهانه رحم هستند.
همچنین احتمال ابتلای آنها به لوسمی میلوئیدها (سرطانی که در گلبول‌های خون به‌وجود می‌آید) بیش‌تر است.
استفاده از دخانیات بدون دود (تنباکوی استنشاقی یا جویدنی) خطر ابتلا به سرطان دهان را، افزایش می‌دهد.
اشعه خورشید (Sunlight)
پرتوی (UV (Ultra Violet از اشعه خوشید، لامپ‌های آفتابی و دستگاه‌های برنزه کننده ساطع می‌شود. این اشعه موجب پیری زودرس پوست و آسیب‌دیدگی آن می‌شود و ممکن است به سرطان پوست منجر شود.
تشعشع یونیزان
تشعشع یونیزان می‌تواند موجب آسیب‌دیدگی سلول‌ها و ابتلا به سرطان شود. اینگونه تشعشعات، پرتوهایی هستند که از فضای خارج جو زمین، از غبار رادیواکتیو، گاز رادون (Radon)، اشعه ایکس و منابع دیگر ایجاد می‌شوند.
غبار رادیواکتیو ممکن است ناشی از حوادثی باشد که در نیروگاه‌های برق هسته‌ای اتفاق می‌افتد و یا در روند تولید، آزمایش یا استفاده از سلاح‌های هسته‌ای به‌وجود می‌آید. خطر ابتلا به سرطان، به‌ویژه سرطان خون، تیروئید، پستان، ریه و معده در افرادی که در معرض غبار رادیواکتیو قرار دارند، افزایش می‌یابد.
رادون نوعی گاز رادیواکتیو بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه و منشأ آن خاک و سنگ است؛ افرادی که در معادن کار می‌کنند ممکن است در معرض گاز رادون قرار بگیرند. در برخی نقاط ممکن است گاز رادون در منازل نیز وجود داشته باشد. افرادی که در معرض استشمام گاز رادون قرار دارند، در خطر ابتلا به سرطان ریه هستند.
فرآیندهای پزشکی یکی از منابع معمول تشعشع هستند:
- پزشکان از تشعشعات (پرتوی ایکس با میزان پایین) برای تصویربرداری داخلی بدن استفاده می‌کنند. این تصاویر به تشخیص شکستگی استخوان و شناخت دیگر مشکلات کمک می‌کند.
- پزشکان از پرتودرمانی (تشعشات در دز بالا که از دستگاه‌های بزرگ یا مواد رادیواکتیو ساطع می‌شوند) برای درمان سرطان استفاده می‌کنند.
خطر ابتلا به سرطان از اشعه x با دز کم بی‌نهایت پایین است این خطر در پرتودرمانی کمی بیش‌تر است.
مواد شیمیایی خاص و دیگر مصنوعات Certain Chemicals And Other Substances
شاغلین بعضی مشاغل، مانند نقاش‌ها، کارگران ساختمانی و شاغلین در صنایع شیمیایی، بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار دارند. مطالعات نشان داده است که کار و تماس با آزبست (پنبه نسوز)، بنزن، بنزیدین، کادمیوم، نیکل یا وینیل کلراید می‌تواند موجب ابتلا به سرطان شود
برخی از ویروس‌ها و باکتری‌ها Some Viruses And Bacteria
برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها ممکن است خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند:
- ویروس پاپیلوم انسانی (Human Papilloma Viruses): ابتلا به HPV یکی از دلایل اصلی سرطان دهانه رحم است؛ همچنین در ابتلا به دیگر سرطان‌ها نیز یکی از عوامل خطر به حساب می‌آید.
- ویروس‌های هپاتیت B و C: سرطان کبد ممکن است سال‌ها بعد از ابتلا به هپاتیت B و C بروز کند.
- ویروس لوسمی/لنفوم سلول‌های T انسانی (Human T-cell Leukemia/Lymphoma Virus): ابتلا به HTLV-1 خطر ابتلای فرد به لنفوم و لوسمی را افزایش می‌دهد.
- ویروس نقص ایمنی انسانیHuman Immunodeficiency Virus)HIV ) :ویروسی است که باعث بیماری ایدز می‌شود. در افراد مبتلا به HIV خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند خون و نوع نادری از سرطان به نام سارکوم کاپوزی بسیار افزایش می‌یابد.
- ویروس اپشتین- بار (Epstian – Bar Virus) : عفونت ناشی از EBV می‌تواند خطر ابتلا به لنفوم را افزایش دهد.
- ویروس هریس انسانی (Human Herpes Virus 8)(HHV8): این ویروس نیز می‌تواند موجب بروز سارکوم کاپوزی شود.
- هلیکوباکترپیلوری: این باکتری می‌تواند موجب زخم معده و همچنین سرطان‌های معده و لنفوم جدار معده شود.
- برخی هورمون‌ها (Certain Hormones)
- ممکن است پزشکان برای مشکلاتی مانند گُر گرفتگی، خشکی واژن و پوکی استخوان که احتمالاً در دوران یائسگی(Menopause) ایجاد می‌شوند، برخی هورمون‌ها (مثلاً استروژن به تنهایی یا استروژن به مراه پروژسترون) را تجویز کنند؛ اما مطالعات نشان داده که هورومون درمانی مربوط به یائسگی ممکن است عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد. هورمون‌ها می‌توانند خطر ابتلا به سرطان پستان، سکته قلبی، سکته مغزی یا لخته شدن خون را افزایش دهند.
- دی اتیل استیل بسترول یا(Diethylstilbestrol) (DES)، نوعی استروژن است که بین سال‌های ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۱ در ایالات متحده برای برخی زنان باردار تجویز می‌شد؛ در زنانی که در طول دوران حاملگی DES مصرف کنند، خطر ابتلا به سرطان پستان کمی افزایش می‌یابد و دخترانشان نیز بیش‌تر از دیگران در معرض خطر ابتلا به نوع نادری از سرطان دهانه رحم قرار دارند. ولی عوارض این هورمون بر روی پسران این زنان هنوز در دست بررسی است.
- سابقه ابتلا به سرطان در خانواده (Family History Of Cancer)
- بیش‌تر سرطان‌ها به دلیل تغییرات ژنتیکی (جهش‌هایی در ژن) است. یک سلول طبیعی معمولاً پس از یک سلسله تغییر و تحول در ژن‌ها، به سلول سرطانی تبدیل می‌شود. مصرف دخانیات، برخی ویروس‌ها و بالاخره بعضی عوامل که در شیوه زندگی شخص یا محیط زیست وی وجود دارند، ممکن است در گونه‌های خاصی از سلول‌ها این تغییرات را ایجاد کنند.
- برخی تغییرات ژنتیکی که موجب افزایش خطر ابتلا به سرطان می‌شود، می‌تواند ارثی باشد و از والدین به فرزندان منتقل شود؛ این مشکل از بدو تولد در تمام سلول‌های بدن نوزاد وجود دارد.
- معمولاً سرطان از نسلی به نسل دیگر منتقل نمی‌شود؛ با این وجود، ابتلا به برخی انواع سرطان در بعضی خانواده‌ها بیش‌تر است. برای مثال، ملانوم و سرطان‌های پستان، تخمدان، پروستات و روده بزرگ ممکن است در خانواده‌ای به شکل ارثی وجود داشته باشد. ابتلا به نوع خاصی از سرطان در افراد متعدد یک خانواده، در اکثر موارد ممکن است ناشی از تغییرات ژنتیکی موروثی باشد و احتمال ابتلا به سرطان را در افراد آن خانواده افزایش دهد؛ هر چند عوامل زیست محیطی نیز می‌توانند در این خصوص تأثیر گذار باشند. با این همه، موارد متعدد بروز نوع خاصی از سرطان در یک خانواده، اغلب اتفاقی است.
- الکل Alcohol
- مصرف طولانی مدت مشروبات الکلی، خطر ابتلا به سرطان‌های دهان، حلق، مری، حنجره، کبد و پستان را افزایش می‌دهد. هر چه میزان مصرف بالاتر باشد، خطر ابتلا نیز بیش‌تر می‌شود؛ در صورتی‌که فرد الکلی دخانیات نیز مصرف کند، خطر بروز بیش‌تر این سرطان‌ها افزایش می‌یابد.
- رژیم غذایی نامناسب، کمبود فعالیت بدنی یا اضافه وزن
- Poor Diet, Lack Of Physical Activity, Or Being Overweighted
- افرادی که رژیم غذایی نامناسب، تحرک بدنی کم و یا اضافه وزن دارند، بیش‌تر در خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان هستند؛ به‌عنوان مثال، مطالعات نشان می‌دهد افرادی که رژیم غذایی پر چربی دارند، از نظر ابتلا به سرطان‌های روده بزرگ، رحم و پروستات بیش‌تر در خطر قرار دارند. فعالیت بدنی کم و اضافه وزن نیز از جمله عواملی هستند که خطر ابتلا به سرطان‌های پستان، روده بزرگ، مری، کلیه و رحم را افزایش می‌دهند.
انجام آزمایشات غربالگری (Screening)
برخی از سرطان‌ها را می‌توان پیش از آنکه در بدن علائمی ایجاد کنند تشخیص داد. آزمایشات برای تشخیص سرطان (یا شرایطی که ممکن است منجر به سرطان شود) را در مورد افرادی که علائمی از سرطان در آنها ظاهر نشده است آزمایشات غربالگری (Screening) می‌نامند.
آزمایشات غربالگری می‌تواند در تشخیص و درمان زود هنگام برخی از سرطان‌ها به پزشکان کمک کند. و به‌طور کلی، اگر سرطان زود تشخیص داده شود درمانش آسان‌تر و مؤثرتر خواهد بود.
از آزمایشات غربالگری در تشخیص سرطان‌های پستان، رحم، روده بزرگ و راست‌روده بسیار استفاده می‌شود:
- در مورد سرطان پستان: ماموگرافی (عکسبرداری از پستان با اشعه ایکس) بهترین ابزار پزشکان برای تشخیص زودهنگام سرطان پستان است. ماموگرام (Mammogram)، تصویری از سینه است که به‌وسیله اشعه ایکس گرفته می‌شود. به بانوان بالای چهل سال توصیه می‌شود حداقل هر یک یا دو سال یکبار ماموگرام انجام دهند. بانوانی که خطر ابتلایشان به سرطان پستان از حد متوسط بالاتر است، بهتر است درباره انجام ماموگرام پیش از ۴۰ سالگی و تعداد دفعات آن با پزشک خود مشورت کنند.
- در مورد سرطان گردن رحم: از آزمون پاپ‌اسمیر برای بررسی سلول‌های گردن رحم استفاده می‌شود؛ پزشک ابتدا از سلول‌های رحم نمونه‌برداری می‌کند و سپس در آزمایشگاه این نمونه برای تشخیص سرطان، یا تغییراتی که ممکن است به سرطان منجر شود (از جمله تغییراتی که ممکن است بر اثر ویروس پاپیلوم انسانی – مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان گردن رحم- ایجاد شده باشد )، بررسی می‌شود. بانوان باید سه سال پس از ازدواج (داشتن آمیزش جنسی) یا پس از ۲۱ سالگی (هر کدام زودتر پیش آمد)، آزمون پاپ‌اسمیر را انجام دهند. بیش‌تر بانوان باید دست کم هر سه سال یکبار این آزمایش را انجام دهند.
- در مورد سرطان روده بزرگ و راست‌روده: آزمون‌های غربالگری برای تشخیص پولیپ ، سرطان یا دیگر ناراحتی‌های روده بزرگ و راست‌روده،مورد استفاده قرار می‌گیرد. افراد بالای ۵۰ سال حتماً باید مورد آزمایشات غربالگری قرار گیرند؛ افرادی هم که خطر ابتلایشان به سرطان روده بزرگ و راست‌روده، بالاتر از حد متوسط است، بهتر است پیش از ۵۰ سالگی، درباره انجام این آزمایشات و دفعات آن با پزشک خود مشورت کنند.
- آزمون خون مخفی مدفوع (Fecal Occult Blood Test): گاهی اوقات توده سرطانی یا پولیپ، خونریزی می‌کند. این آزمایش می‌تواند مقادیر بسیار اندک خون را در مدفوع مشخص کند.
- آندوسکوپی سیگمویید: در این روش، پزشک داخل راست‌روده و قسمت تحتانی روده بزرگ را با یک لوله مخصوص به نام سیگمویدوسکوپ (Sigmoidoscope) معاینه می‌کند؛ معمولاً پزشکان می‌توانند با این لوله پولیپ‌ها را هم بردارند.
- آندوسکوپی روده بزرگ (کولنوسکوپی): در این روش، پزشک داخل راست‌روده و تمام روده بزرگ را با استفاده از لوله مخصوص و بلندی به نام کولنوسکوپ (Colonoscope) معاینه می‌کند. پزشکان در این روش هم می‌توانند پولیپ‌ها را بردارند.
- تنقیه باریوم با وضوح دوگانه (Double-contrast Barium Enema): این آزمایش شامل چندین بار عکسبرداری با اشعه ایکس از روده بزرگ و راست‌روده است؛ بیمار را با محلول باریوم تنقیه کرده سپس هوا را به درون راست‌روده پمپاژ می‌کنند. وجود باریوم و هوا در روده‌ها موجب بالا بردن کیفیت عکس‌ها می‌شود.
- معاینه راست‌روده با انگشت (Digital Rectal Exam): معاینه راست‌روده معمولاً یکی از معاینات اولیه بالینی است. پزشک متخصص دستکشی طبی به دست کرده، آن را چرب می‌کند و با انگشت به معاینه درون مقعد می‌پردازد تا نواحی غیرعادی را شناسایی کند. معاینه راست‌روده با انگشت فقط امکان معاینه پایین‌ترین قسمت راست‌روده را می‌دهد.
ممکن است درباره آزمایشات جدید تشخیص سرطان، برای دیگر قسمت‌های بدن، نیز مطالبی شنیده باشید. ولی ما در حال حاضر، از احتمال نجات جان شما به‌وسیله آزمایشات غربالگری دیگر چندان اطلاعی در دست نداریم. پایگاه علمی، پزشکی و آموزشی مؤسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان (www.ncii.ir) نتایج تحقیقاتی را که به‌منظور آگاهی بیش‌تر درباره آزمایشات غربالگری مخصوص سرطان‌های پستان، دهانه رحم، روده بزرگ، ریه، تخمدان، پروستات و پوست انجام می‌شود، دنبال می‌کند. به قسمت انتظارات از تحقیقات بر روی سرطان مراجعه کنید.
پزشکان قبل از توصیه آزمایش غربالگری عوامل بسیاری را در نظر می‌گیرند. برای آنها عوامل مرتبط با آزمایش و نوع سرطانی که ممکن است با انجام آن آزمایش تشخیص دهند از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ آنها همچنین به‌میزان خطر ابتلای فرد به انواع خاصی از سرطان توجه ویژه نشان می‌دهند. برای مثال پزشک در این مورد سن، سوابق پزشکی، سلامت عمومی، سابقه خانوادگی و شیوه زندگی فرد را در نظر می‌گیرد و به‌میزان دقت آزمایش نیز توجه دارد. علاوه براین، پزشکان زیان‌های جانبی آزمایشات غربالگری را نیز مدنظر قرار می‌دهند. به‌علاوه، اگر آزمایش‌های غیرطبیعی به‌معنی وجود سرطان باشد، آنها خطر آزمایشات پیگیری و نیز خطرات عمل‌های جراحی لازم را هم در نظر می‌گیرند. پزشکان در صورت تشخیص سرطان، به خطرات و مزایای درمان و به‌میزان کارایی و عوارض جانبی آن هم توجه دارند.
ممکن است بخواهید با پزشک خود درباره زیان‌ها و مزایای احتمالی آزمایشات تشخیص سرطان صحبت کنید؛ اما در نهایت امر تصمیم به انجام آزمایشات غربالگری – مانند بسیاری دیگر از این نوع تصمیمات – تصمیمی شخصی است، هر فرد پس از آگاهی از مزایا و زیان‌های این آزمایشات باید خود در این باره تصمیم بگیرد.