سرطـان شنـاور نام سرطان بیشتر از خود آن ترسناک است. اگرچه کمتر کسی را می‌توان یافت که یکی از اطرافیانش با سرطان مواجه نشده باشد، اما همیشه قرار نیست ماجرا با تلخی و ناکامی تمام شود. خیلی از سرطان‌ها قابل پیشگیری است، ولی معمولا جدی گرفته نمی‌شود تا دیر می‌شود. به هرحال، بعضی سرطان ها مرموزتر از بقیه است و امکان درمان و پیشگیری از آنها هم سخت تر است، اما شناخت آن می تواند به ما کمک کند، بهتر بتوانیم با آنها مبارزه کنیم. سرطان خون یکی از این موارد است؛ به همین علت، با دکتر فاطمه اصفهانی، فوق تخصص سرطان و شیمی درمانی و پیوند مغز استخوان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و صاحب امتیاز نشریه دانستی های سرطان، درباره انواع و راه های درمان سرطان خون گفت وگو کردیم.
سرطان خون چیست و چند نوع دارد؟
این بیماری از افزایش سلول های مغز استخوان نشات می گیرد. این سلول ها که در حالت عادی به صورت فیزیولوژیک فعالیت می کنند، بر اثر این بیماری از حالت طبیعی خارج شده و رشد بی رویه ای پیدا می کنند. هیچ یک از سیستم های مهاری بدن قادر به کنترل این فرآیند نیست؛ بنابراین رشد سلول ها ادامه پیدا می کند و در نهایت به خارج از مغز استخوان منتقل می شود؛ حتی دستگاه های حیاتی بدن مانند کبد، طحال، سیستم لنفاوی و مغز را هم درگیر می کند و نمی گذارد آنها به فعالیت طبیعی خود ادامه دهند.
سرطان خون به دو نوع حاد و مزمن تقسیم می شود. نوع حاد هم در اطفال و هم در بزرگسالان دیده می شود که به سرطان حاد ملویید و سرطان حاد لنفومی تقسیم می شود. همچنین سرطان خون مزمن دو نوع ملویید مزمن و لنفومی مزمن است. نوع حاد این سرطان اگر درمان نشود، می تواند در عرض چند ماه کشنده باشد. در صورتی که نوع مزمن آن سیر کندتری دارد. ممکن است خیلی وقت ها به صورت اتفاقی تشخیص داده شود و درمانش نیز معمولا طولانی است. پاسخگویی بیمار به درمان مانند لوسمی حاد نیست؛ پس این بیماران می توانند تا چند سال، حتی بدون درمان نیز زنده بمانند، اما حتما باید در مقطعی درمان شوند.
درباره لوسمی لنفومی حاد در اطفال توضیح دهید، آیا درمان می شود؟
با توجه به پیشرفت های روزبه روز علم، پاسخگویی به درمان خیلی خوبی در ۳۰ سال اخیر در اطفال مبتلا دیده شده تا جایی که به یک بیماری قابل درمان تبدیل شده است. سن ابتلا به آن ممکن است از چند ماهگی تا سن بلوغ و با علائم خاص خودش همراه باشد. این نوع سرطان اگر بموقع تشخیص داده شود، روند درمانی بسیار خوبی خواهد داشت. لوسمی لنفومی حاد در بزرگسال ها هم بروز می کند، اما با نوع آن در اطفال فرق می کند و بدخیم تر است. پاسخ به درمان آن نیز بد تر است و سنین بالاتری را درگیری می کند.
علائم لوسمی حاد چیست؟
همان طور که از اسمش مشخص است خیلی ناگهانی بروز می کند. برای مثال فرد تا دو هفته پیش شرایط خوبی داشته، اما ناگهان دچار بی حالی، ضعف، ناتوانی، لکه های کبود و خونریزی از بینی، تب و بی اشتهایی می شود. بعضی اوقات هم پیش می آید که بیماری برای مشکلی مانند کم خونی مراجعه می کند، اما پس از آزمایش متوجه سرطانش می شود. در واقع، علائم این بیماری می تواند از یک کم خونی خفیف تا یک خونریزی شدید (بینی، گوارش و حتی مغز)متغیر باشد.
این علائم در اطفال و بزرگسالان متفاوت است؟
این علائم در هر دو یکسان است. به هر حال، پس از انجام آزمایش ها و تشخیص، سعی می شود وقت تلف نشود چرا که هرچه بیمار زود تر روند درمانی را پیش بگیرد، بهتر است. طوری که وقتی بیماری در نوبت عصر تشخیص داده شود، بیمار فردای همان روز تحت شیمی درمانی قرار می گیرد زیرا سرعت رشد این سلول های بدخیم بسیار بالاست و بعضی اوقات بقدری زیاد می شود که بالغ بر چند کیلوگرم سلول سرطانی در سیستم خونی می چرخند. حتی مواقعی پیش می آید که پیش از شیمی درمانی به اجبار مقدار زیادی از این سلول ها به وسیله دستگاه خارج می شوند.
آخرین یافته های پژوهشی درباره لوسمی ملویید حاد چیست؟
پژوهش های بسیاری درباره این بیماری انجام شده اما به طور قطع می توان گفت پزشکی همچنان در برابر این نوع لوسمی ناتوان است. با وجود تمام پیشرفت های درمانی و شیمی درمانی های بسیار متنوع و در عین حال طولانی، پرعارضه و پرهزینه، در نهایت پیوند استخوان انجام می شود که آن هم به افزایش طول عمر این بیماران نمی انجامد. این بیماری در بیشتر مواقع بعد از دو سال دوباره تشدید می شود. متاسفانه نمی توان برای این دسته از بیماران کار زیادی انجام داد. این نوع بیماری کمتر در کودکان دیده می شود.
درصد بروز لوسمی ملویید حاد در مردان بیشتر است یا زنان؟
درصد این بیماری در مرد ها بیشتر از خانم هاست، اما شیوع لوسمی ها در دنیا خیلی زیاد نیست، ۳/۵ در هر ده هزار مورد.
چه عواملی باعث بروز این بیماری می شود؟
احتمال های بسیاری مطرح است، اما هنوز عامل مشخصی به طور صد درصد معرفی نشده است. معمولا گفته می شود آلاینده های محیطی، سرب، سیگار، اشعه های مضر، مواد شیمیایی و بعضی فرآورده ها بخصوص فرآورده های غذایی، آفت کش ها، موادی که در صنایع شیمیایی یا پلاستیک سازی استفاده می شوند و حتی عامل وراثت در بروز این بیماری تاثیر دارند.
آیا داروهای پرمصرف که بخصوص خودسرانه استفاده می شود، می تواند عامل بروز این بیماری شود؟
بعضی دارو ها می توانند باعث ایجاد سرطان نوع حاد شود. داروهایی که در شیمی درمانی مصرف می شود یا داروهایی که مصرف های عمومی دارد، برای مثال مصرف بیش از اندازه بعضی آنتی بیوتیک ها، می تواند عاملی برای بروز این بیماری باشد، اما همه این موارد به سیستم بدنی افراد هم بستگی دارد.
آمار این بیماری در ایران چقدر است؟
آمار دقیقی در دست نیست و بیشتر بر آمار های جهانی تکیه می شود. خوشبختانه لوسمی حاد در همه جای دنیا نسبت به انواع دیگر سرطان ها شیوع زیادی ندارد.
چند درصد بیماران، به درمان از راه پیوند مغز استخوان پاسخ می دهند؟
تقریبا ۴۰ درصد بیماران به این نوع درمان پاسخ می دهند. بعد از انجام روش های مختلف و متنوع شیمی درمانی، تنها روش جدید درمانی برای این نوع سرطان، پیوند مغز استخوان است. پیش از پیوند، داروهای بسیار قوی به بیمار تزریق می شود تا مغز استخوان برای پیوند آماده شود. این پیوند حتما باید از راه خواهر و برادر فرد صورت گیرد. پیوند مغز استخوان در دوقلوها بسیار موفق است. همچنین یکسان بودن مغز استخوان در پدر و مادر و حتی اقوام نزدیک بسیار بعید است.
اگر بیمار هیچ دهنده مغز استخوانی نداشته باشد، چه می شود؟
در دنیا بانک هایی برای مغز استخوان وجود دارد که البته این بانک در ایران هم بتازگی آغاز به کار کرده است. بعضی افراد به صورت داوطلبانه مغز استخوان خود را اهدا می کنند که در این بانک نگهداری می شود. در آخر با انجام یک آزمایش، مغز استخوانی که برای بیمار مناسب باشد، تعیین و دهنده مورد نظر فرا خوانده می شود. در آخر با یک بیهوشی ساده پیوند انجام می شود.
با توجه به پژوهش های صورت گرفته، آیا روش های درمانی جدیدی غیر از پیوند مغز استخوان هم در دنیا به کار گرفته می شود؟
فعلا پیوند مغز استخوان است، اما غیر از این، روش ژن درمانی هم مطرح شده که هنوز در مرحله قطعی و درمان اصلی جایی باز نکرده چرا که در سطح تحقیقات است و هزینه های خاص خود را می طلبد. در این روش باید وضع ژنتیک بیمار کاملا مشخص شود. این نوع درمان به عنوان یک درمان روتین حتی در دنیا هم مطرح نیست و هنوز وارد سیستم استاندارد درمانی جهان نشده است.
لوسمی ملویید مزمن چه علائمی دارد؟
سن درگیری آن بیشتر در بزرگسالان است و باز هم در مردان شیوع بیشتری دارد. بعضی اوقات نوع لوسمی ملویید مزمن به صورت تصادفی دیده می شود. بعضی افراد از علائم بسیار مبهمی مانند کاهش وزن، ضعف و خستگی شکایت می کنند که در نهایت با یک آزمایش معمولی خون، پزشک می تواند سریع آن را تشخیص دهد. در بعضی موارد وقتی پزشک، بیمار را معاینه می کند متوجه طحال بزرگ بیمار می شودو معمولا گلبول های سفید آنها بیشتر از صد هزار است. پلاکت های این گروه از بیماران برعکس لوسمی حاد نه تنها پایین نیست بلکه خیلی وقت ها بالاست.
عوامل موثر در بروز این نوع لوسمی کدامند؟
عواملی مانند اشعه یونیزان، عوامل هسته ای تقریبا ثابت شده است. برای مثال درصد بالایی از افرادی که درگیر حوادث ناکازاکی و هیروشیما بوده اند، دچار این نوع لوسمی شده اند، اما عوامل محیطی و شیمیایی، سیگار و بیشتر از همه اختلالات کروموزمی مطرح است.
روش های درمان برای لوسمی ملویید مزمن چگونه است؟
پیش از این، درمان این نوع لوسمی بسیار محدود بود، اما بعد از این که داروی جدیدی به نام «ایماتینیب» کشف شد، انقلابی در درمان ایجاد شد. چند سالی است این دارو در ایران نیز براحتی در دسترس است. ایماتینیب نه تنها باعث پسرفت بیماری می شود بلکه اختلالات کروموزمی را هم از بین می برد. در گذشته تصور می شد بیمار بسرعت باید پیوند مغز استخوان شود، اما از آنجا که پیوند هم عوارض خاص خودش را دارد، در بیشتر موارد پیوند توصیه نمی شود. در صورتی هم که بدن بیمار به داروی ایماتینیب پاسخ ندهد، به طور حتم انواع دیگری از دارو ها وجود دارند که می توانند در بهبود فرد موثر باشد. چنانچه بدن بیمار به هیچ یک از دارو ها هیچ گونه پاسخی ندهد، آن وقت گزینه پیوند مغز استخوان برای آ نها مطرح می شود.
به طور کلی آلودگی هوا چقدر در ایجاد این نوع سرطان تاثیر دارد، با توجه به این که یکی از عوامل بروز آن عامل محیطی و شیمیایی ذکر شده است؟
سرب، بنزن و آرسنیک در آلاینده های استنشاقی وجود دارد، بخصوص بنزن که تقریبا بیشتر از انواع دیگر در بروز بعضی بیماری ها نقش دارد، اما این که چقدر این آلاینده ها در ایجاد سرطان موثرند به درصد میزان آنها بستگی دارد که در شرایط فعلی کاملا مشخص نیست.
